Τα ένστικτα είναι εξελικτικά εργαλεία με τα οποία είναι προικισμένα τα ζώα για να αντιμετωπίσουν γρήγορα και αποτελεσματικά τις προκλήσεις του περιβάλλοντος και ειδικά τις ανάγκες της επιβίωσης (εξασφάλιση τροφής, προστασία από τους κινδύνους) και της αναπαραγωγής.
Υπάγονται βεβαίως σε εγκεφαλικές λειτουργίες, όχι όμως σε συλλογισμούς και προβληματισμούς, που είναι χρονοβόροι. Λειτουργούν με αυτοματισμούς, διότι χρειάζονται γρήγορες αντιδράσεις. Χ ερέθισμα του περιβάλλοντος = Ψ αντίδραση, ακαριαία.
Όταν κινηθώ απότομα προς ένα πουλάκι που τσιμπολογάει λίγο πιο κει, αυτό τινάζεται απότομα και φεύγει. Αν καθόταν να σκεφτεί αν είμαι φίλος ή εχθρός, θα είχε ...φαγωθεί προ πολλού από κάποια γάτα ή κάποιο αρπακτικό.
Πανίσχυρα επίσης είναι και τα ένστικτα της αναπαραγωγής. Κάποια αράχνη (νομίζω πως τη λέμε χήρα) είναι τεράστια η θηλυκιά και μικρό το αρσενικό. Μετά το ζευγάρωμα, η θηλυκιά τρώει το αρσενικό. Το αρσενικό δηλαδή προσφέρεται ως βορά, τροφή για να αναπτυχθούν τα παιδιά του, εξασφαλίζοντας έτσι την αναπαραγωγή του.
Σε όλο το ζωικό «βασίλειο» υπάρχουν οι πιο απίστευτες ποικιλίες ερωτικής συμπεριφοράς, φλερταρίσματος. Όλα αυτά γίνονται κάτω από τον έλεγχο αυτών των γενετικώς αποθηκευμένων πληροφοριών που εκφράζονται με αυτό που αποκαλούμε ένστικτο και δεν είναι καθόλου άσκοπα.
Το κόσκινο της φυσικής επιλογής θα το περάσουν εκείνοι οι απόγονοι οι οποίοι θα έχουν καλύτερη φυσική κατάσταση, θα είναι πιο υγιείς, πιο ανθεκτικοί, πιο προικισμένοι σε φυσικά προσόντα, αντίστοιχα του συγκεκριμένου περιβάλλοντος.
Για να επιτευχθούν τέτοιοι απόγονοι, μπαίνει προκαταβολικά σε λειτουργία η σεξουαλική επιλογή. Όλα τα ένστικτα που έλεγα πριν, ελέγχουν ακριβώς αυτή τη σεξουαλική επιλογή, δηλαδή την επιλογή του συντρόφου. Τείνουν λοιπόν στην εξασφάλιση τέτοιου συντρόφου που, κατά τεκμήριο, να έχει τις μεγαλύτερες πιθανότητες να δώσει γερούς και υγιείς απογόνους.
Να είναι ο επιλεγείς υγιής, όχι μόνο για να έχει αυξημένες πιθανότητες να έχει καλό σπέρμα το αρσενικό, ή ανθεκτικότητα στην εγκυμοσύνη το θηλυκό, αλλά και για να συνδράμει τα βρέφη μετά τη γέννησή τους (για τα είδη εκείνα που το κάνουν, πχ. τα πουλιά, τα θηλαστικά).
Επειδή όμως δεν μπορούν τα ζώα να πάνε για ...τσεκάπ, το ρόλο αυτό τον αναλαμβάνουν τα ένστικτα. Τα πολύχρωμα χρώματα των πουλιών συνδυάζονται συνήθως με καλή υγεία. Η ικανότητα κελαηδήματος. Η χαίτη του λέοντος όταν είναι πλούσια είναι δείγμα υγείας. Όλα αυτά, που είναι ένα ελάχιστο δείγμα, είναι χαρακτήρες που επιλέγονται από τις θηλυκές.
Στα είδη που έχουν μακρά φροντίδα των τέκνων, ένας επιλέξιμος χαρακτήρας μπορεί να είναι και η διάθεση του αρσενικού για συνεργασία, στοργή και αφοσίωση. Συνήθως λοιπόν τα αρσενικά υποχρεώνονται να περάσουν τέτοιες εξετάσεις για να εξασφαλίσουν την πρόσβαση στα θηλυκά, που είναι αυστηρά.
Αντιθέτως, τα αρσενικά έχουν αναπαραγωγικό συμφέρον με την τακτική της διασποράς. Όσο περισσότερο σπείρω δεξιά κι αριστερά, τόσο περισσότερους απογόνους ευελπιστώ να έχω. Και πάλι στα είδη που έχουν μακρά φροντίδα των τέκνων, ανεβαίνει στα αρσενικά η διάθεση για φροντίδα των τέκνων και της μητέρας τους, ώστε να προστατευτούν οι απόγονοι...
Εμείς ανήκουμε προφανώς σε αυτήν την κατηγορία. Και από ένστικτα είμαστε τίγκα! Για να μη μακρηγορώ, τα ένστικτα, όλα τα ένστικτα, κρατούν «στα χέρια τους» τη δυναμική της ζωής, την εξασφαλίζουν, τη διαιωνίζουν. Χωρίς αυτά δεν θα λειτουργούσε τίποτε. [...]
Η βιολογική εξέλιξη των φυσικών γνωρισμάτων και δεξιοτήτων των ειδών συμβαδίζει αναπόδραστα και με την εξέλιξη της συμπεριφοράς, δηλαδή των ενστίκτων, διότι όλα αυτά μαζί προσδιορίζουν την ικανότητα επιβίωσης και διαιώνισης. Και όλα αυτά, επίσης, πρέπει να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, να απαντήσουν σε νέες ανάγκες.
Επειδή όμως είναι και τα ένστικτα γενετικώς εγγεγραμμένα, θέλουν κι αυτά, για να μεταβληθούν, τους χρόνους της βιολογικής εξέλιξης. Για να ακριβολογώ, η εξέλιξη των ενστίκτων ανήκει και αυτή στη βιολογική εξέλιξη.
Σε μερικά είδη, η συμπεριφορά ελέγχεται όχι μόνο από τα ένστικτα, αλλά και από πληροφορίες που μεταδίδονται με τρόπο «πολιτιστικό». Το αρκουδάκι εκπαιδεύεται από τη μάνα του. Ανεκπαίδευτο αρκούδι δεν μπορεί να επιζήσει. Το ίδιο και η αλεπού. Σε πάρα πολλά είδη το παιχνίδι αποτελεί μέσο εκμάθησης. Είναι το τελικό «ροντάρισμα» της μηχανής.
Στα πρωτεύοντα, όπου ανήκουμε κι εμείς (όλοι οι πίθηκοι), η πολιτιστική μετάδοση πληροφοριών είναι έντονη. Στον ουραγκοτάγκο (oran gutan, «άνθρωπος του δάσους») έχουν διακριθεί γεωγραφικές ζώνες διαφορετικής πολιτιστικής παράδοσης.
Σε περίπτωση μετακίνησης, η μάθηση / διάδοση νέων πραγμάτων (συνήθως εργαλείων και μεθόδων εξεύρεσης της τροφής) είναι ταχύτατη. Οι πολιτιστικώς μεταδιδόμενες πληροφορίες αφορούν συνήθως την εξεύρεση τροφής, ενώ η αναπαραγωγική συμπεριφορά παραμένει κάτω από τον αποκλειστικό έλεγχο των ενστίκτων...
Ο εξελικτικός κλάδος που έδωσε το σημερινό άνθρωπο είχε λοιπόν τις καταβολές για να χρησιμοποιήσει το γρήγορο εργαλείο της πολιτιστικής μετάδοσης πληροφοριών συμπεριφοράς, χωρίς βεβαίως ποτέ να πάψει να λειτουργεί η κληρονομικώς μεταβιβαζόμενη πληροφορία, γιατί αυτή είναι το υπόβαθρο, τα θεμέλια του παντός.
Με άλλα λόγια, ανακεφαλαιώνοντας, τα ένστικτα μας οπλίζουν με ακαριαίες αντιδράσεις, εξελίσσονται όμως αργά, ενώ οι πολιτιστικές πληροφορίες (το ...ρετιρέ) εξελίσσονται / διαδίδονται ταχύτατα, προσδιορίζουν όμως μια συμπεριφορά ελεγχόμενη από τη σκέψη, γι’ αυτό και ελέγχουν αντιδράσεις πιο αργές. Όλα αυτά μαζί είναι το οπλοστάσιο με το οποίο ο καθένας πορεύεται και τίποτα από αυτό το οπλοστάσιο δεν περισσεύει...
Τα τελευταία 10.000 χρόνια, ο Άνθρωπος είχε μια πολιτιστική εξέλιξη όχι απλώς ταχύτατη, αλλά με όλο και μεγαλύτερη επιτάχυνση, που έφτασε σ’ ένα ιλιγγιώδη ρυθμό των αλλαγών στα αντικείμενα που χρησιμοποιεί, στον τρόπο που κατοικεί, στον τρόπο που εργάζεται, που συναλλάσσεται, στην κοινωνική του οργάνωση κλπ. κλπ.
Η αλλαγή αυτή είχε όμως και ένα αντιφατικό αποτέλεσμα. Τα ένστικτα, όπως είπαμε, εξελίσσονται σε χρόνους γεωλογικούς. Τα 200 χρόνια της βιομηχανικής επανάστασης, που άλλαξε ριζικά την όψη του κόσμου και την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, ή τα 2.500 χρόνια από την όρθωση του ατόμου σε αξία από τον ελληνικό πολιτισμό ή, αν θέλεις, τα 10 χιλιάδες χρόνια από την αγροτική επανάσταση, είναι χρόνοι μηδαμινοί για την εξέλιξη.
Αυτό προκάλεσε ένα διχασμό του σημερινού ανθρώπου ανάμεσα στον τρόπο ζωής του και στα ένστικτα που έχει μέσα του και αντιστοιχούν στον τροφοσυλλέκτη και τον κυνηγό που προϋπήρξαν. Ζήσαμε από το κυνήγι για πάνω από 1 εκατομμύριο χρόνια. Ο ψυχισμός μας και οι βαθύτερες ανάγκες μας πηγάζουν από αυτό και δεν αντιστοιχούν στον σημερινό κάτοικο των μεγαλουπόλεων.
Πάρα πολλά ψυχικά προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου των μεγαλουπόλεων πηγάζουν από αυτή την ανισορροπία. Και τρέχουν πολλοί στους ψυχολόγους να τους βοηθήσουν να ορθοποδήσουν. (Ίσως αν πήγαιναν σε ...παλαιοντολόγο ή βιολόγο να καταλάβαιναν καλύτερα τα διάφορα γιατί... Κάνω πλάκα, όμως έχει ήδη αναπτυχθεί η εξελικτική ψυχολογία, η δαρβινιστική ψυχολογία). [...]
Τα ένστικτα της εποχής του κυνηγιού, διαπερνούν τη ζωή μας οριζοντίως, διαγωνίως και καθέτως και κινούν όλη την οικονομία... Το ποδόσφαιρο, και όλα τα ομαδικά σπορ, είναι υποκατάστατο και αναπαράσταση του κυνηγιού: Δύο ομάδες που κυνηγούν το ίδιο θήραμα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι επιθετικοί ονομάζονται κυνηγοί!
Όταν μπαίνουμε στο σούπερ-μάρκετ, όλα στοχεύουν στα ένστικτά μας. Οι ψυχολόγοι συνιστούν στα καταστήματα να αλλάζουν συνεχώς θέση στα προϊόντα, για να ικανοποιηθεί το ένστικτο του τροφοσυλλέκτη που ψάχνει για τροφή (κλασικό παράδειγμα εξελικτικής ψυχολογίας).
Όλες οι συσκευασίες απευθύνονται στα ένστικτα και μόνο τα ψιλά γράμματα στο πίσω μέρος της συσκευασίας απευθύνονται στη λογική μας. Στις συσκευασίες των λαχανικών κυριαρχεί το πράσινο και μας παραπέμπει σε καταπράσινα λιβάδια, για να νομίζουμε ότι τα μαζέψαμε εκεί. [...]
Δεν έχει νόημα να συνεχίσω με άλλα προϊόντα και δραστηριότητες που ελέγχονται από τα ένστικτα. Στην πραγματικότητα είναι όλες...
Αποσπάσματα από το άρθρο «Τα σεξουαλικά ένστικτα - Μια δαρβινική ανάγνωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς», που ολόκληρο θα το βρείτε εδώ.
